KALITIM
→Canlı bireylere ait olan özelliklerin, yavru bireylere aktarılmasını inceleyen bilim dalına kalıtım denir.
→Kalıtsal karakterler, DNA molekülünde bulunan genler ile yavru bireylere aktarılır.
*Kalıtsal kavramlar:
**Gen: bir kalıtsal karakterin ortaya çıkmasından sorumlu olan kromozom ya da DNA parçasıdır.
Örnek: Saç rengi geni, göz rengi geni, kan grubu geni...
**Baskın gen (dominant): bir bireyde bulunduğunda, etkisini her zaman gösteren gendir.
→Baskın genler büyük harf ile gösterilir.
Örnek: Uzun boy geni (A), siyah saç geni (B)…
**Çekinik gen (resesif): yanında baskın gen bulunmadığı zaman etkisini gösterebilen gendir.
→Çekinik genler küçük harf ile gösterilir.
Örnek: Kısa boy geni (a), sarı saç geni (b)...
**Allel genler: biri anneden diğeri babadan gelen ve aynı karakter üzerinde etkili olan genlerdir.
Örnek: Uzun boy geni (A) ve kısa boy geni (a) allel genlerdir.
→Allel genler, homolog kromozomlar üzerinde bulunur.
**Kromozom: üzerinde genler bulunan DNA ve proteinden oluşmuş bir yapıdır.
Örnek: İnsanda 46 kromozom bulunur.
**Homolog kromozomlar: biri anneden diğeri babadan gelen, aynı şekil ve büyüklükte olup; karşılıklı bölgelerinde
aynı karakter üzerinde etkili olan genler (allel genler) bulunan kromozomlardır.
Örnek: İnsanda 23 homolog kromozom çifti bulunur.
**Eksik baskın genler (ekivalentlik): bir arada bulunduklarında ''her iki karakterin karışımı'' bir özelliği ortaya
çıkaran genlerdir.
→Eksik baskın genlerin her ikisi de büyük harfle gösterilir.
Örnek: Aslan ağzı bitkisinde kırmızı (K) ve beyaz (B) çiçek rengi genleri, kendi aralarında eksik baskınlık gösterir.
→Heterozigot (KB) genotipli bireyler, pempe renkli çiçekler açar.
**Eş baskın genler (ko-dominant): bir arada bulunduklarında ''her iki özelliği'' de ortaya çıkaran genlerdir.
→Eş baskın genlerin her ikisi de büyük harfle gösterilir.
Örnek: İnsanlardaki A ve B kan grubu genleri, kendi aralarında eş baskınlık gösterir.
→Heterozigot (AB) genotipli bireyler, AB kan gruplu olur.
**Homozigot (arı döl, saf döl): bir bireyde bulunan allel genlerin, her ikisinin baskın (AA) ya da çekinik (aa) olmasıdır.
**Heterozigot (melez döl, hibrit): bir bireyde bulunan allel genlerin, birinin baskın diğerinin çekinik olması (Aa) ya da
eş baskın (AB) veya eksik baskın (KB) olmasıdır.
**Fenotip: bir canlının sahip olduğu dış görünüştür.
→Baskın ve çekinik fenotipli bireyler tek bir harfle; eş baskın ve eksik baskın fenotipli bireyler ise iki harfle gösterilir.
Örnek: Uzun boylu (D), mavi gözlü (e) ve AB kan gruplu (AB) bir bireyin fenotipi: DeAB şeklinde gösterilir.
**Genotip: bir canlının sahip olduğu genlerin toplamıdır.
→2n kromozomlu bir bireyin genotipi iki harfle gösterilir.
Örnek: Heterozigot uzun boylu (Dd), mavi gözlü (ee) ve AB kan gruplu (AB) bir bireyin genotipi: DdeeAB şeklinde
gösterilir.
→Kalıtımın babası olarak kabul edilen Mendel, bezelye bitkisi üzerinde çalışarak; kalıtım biliminin temelini atmıştır.
*Mendel yasaları:
→Mendel' in; ayrılma, bağımsız dağılım, birleşme ve benzerlik yasası olmak üzere 5 temel yasası vardır.
**Ayrılma yasası:
→Bir bireyde üreme hücreleri (gametler) oluşurken; allel genler ayrılarak, farklı hücrelere gider.
**Bağımsız dağılım yasası:
→Allel genlerin ayrılması birbirinden bağımsız bir şekilde gerçekleşir.
Not:
→Mendel' in bu yasası, sadece farklı kromozomlar üzerinde bulunan genler için geçerlidir.
→Aynı kromozom üzerinde bulunan genlerde (bağlı genler), üreme hücreleri oluşurken krossing-over
gerçekleşmezse bu yasa geçersiz olur.
**Birleşme yasası:
→Döllenme olayı ile allel genler tekrar bir araya gelir.
**Gizli kalma yasası:
→Anne ve babanın fenotipinde görülmeyen bir karakter, yavru bireylerde ortaya çıkabilir.
→Çünkü anne ve babada gizli kalan çekinik genler bulunabilir.
Örnek: Heterozigot sarı renkli iki bezelye çaprazlandığında, yeşil renkli bir bezelyenin olma ihtimali %25' tir.
[Sarı tohum: baskın (A), Yeşil tohum: çekinik (a)]
**Benzerlik yasası (izotipi):
→Farklı fenotiplere sahip iki saf döl çaprazlandığında; oluşan tüm yavru bireylerinin fenotip ve genotipleri
aynı olur.
Örnek: Homozigot sarı renkli bir bezelye ile homozigot yeşil renkli bir bezelye çaprazlandığında; oluşan tüm
bezelyeler heterozigot sarı renkli our.
Not:
Mendel’in çalışma yapmadığı konular:
Mendel’ in bezelye bitkisi seçmesinin nedenleri:
→Yetiştirilmesinin kolay olması
→Maliyetin düşük olması
→Bir yılda, birden fazla sayıda döl verebilmesi
→Bir organ ya da yapı ile ilgili, birden fazla karakter taşıması
Örnek: Bezelye tohumları; hem sarı ya da yeşil renkli, hem de düzgün ya da buruşuk şekilli olabilmektedir.
→Bezelye bitkisinin taç yaprakları, dişi ve erkek organları tamamen kapattığından; dışarıdan polen geçişine
izin vermez. Bezelye bitkisi sadece kendi kendini döller. Böylece karakterlerin dölden-döle aktarılması,
sağlıklı bir şekilde incelenebilir.
###########################################################################################
